راز بزرگ نویسنده ها – ۸. داستایفسکی

در تاریخ ادبیات جهان، معدود نویسندگانی هستند که زیست‌شان به اندازه‌ی آثارشان ژرف، تراژیک، و پیچیده باشد. فیودور داستایفسکی، نویسنده‌ی روس، بی‌تردید یکی از این چهره‌های منحصربه‌فرد است. نویسنده‌ای که نه‌تنها شاهکارهایی چون جنایت و مکافات، برادران کارامازوف و ابله را آفرید، بلکه زندگی خود را به صحنه‌ای تبدیل کرد از نزاع‌های درونی، تجربه‌های مرزی، و بازگشت‌های معجزه‌آسا. از میان تمام رازها و لحظات تلخ و سرنوشت‌ساز زندگی او، آنچه در صبح یکی از روزهای زمستانی سال ۱۸۴۹ در میدان سمیونوفسکی سن‌پترزبورگ رخ داد، به یکی از ماندگارترین افسانه‌های واقعی تاریخ ادبیات تبدیل شد: لحظه‌ای که داستایفسکی با چشمانی باز، به مرگ سلام گفت، و سپس، معجزه‌وار، به زندگی بازگشت.

در جوانی، داستایفسکی، نویسنده‌ای نوپا و روشنفکری حساس، به حلقه‌ی پترشابسکی پیوست؛ جمعی کوچک اما پرشور از متفکران و منتقدان اجتماعی که در سایه‌ی سانسور و سرکوب تزار نیکولای اول، به نقد نظام استبدادی، گفت‌وگو درباره‌ی اصلاحات اجتماعی، و آرمان‌گرایی می‌پرداختند. اما این انجمن، در چشم حکومت، خطری جدی محسوب می‌شد. در سال ۱۸۴۹، اعضای این حلقه دستگیر شدند، و داستایفسکی نیز به جرم «تبانی علیه دولت» روانه‌ی زندان شد. پس از ماه‌ها بازجویی، دادگاهی نظامی حکم نهایی را صادر کرد: اعدام با جوخه‌ی آتش.

و این‌چنین، در روز ۲۲ دسامبر ۱۸۴۹، داستایفسکی به‌همراه چند تن دیگر، به میدان اعدام برده شد. بر تن او پیراهنی سفید پوشاندند، چشمانش را بستند، دستانش را بستند، صدای کشیده‌شدن سلاح‌ها از غلاف بلند شد، و فرمان آماده‌باش صادر گردید. در آن لحظات نفس‌گیر، او که مرگ را با تمام وجود حس می‌کرد، به گفته‌ی خود، ناگهان زندگی را شفاف‌تر از همیشه دید: درخشش آسمان، صدای کلاغی که از دور پرواز می‌کرد، حسرتِ نوشتنِ کتابی ناتمام، و اندوهی ژرف از عشقی که فرصت بروز نیافته بود. اما درست زمانی که تیر خلاص باید شلیک می‌شد، افسر فرمانده قدمی به جلو برداشت و فرمان توقف داد. در تصمیمی که بعدها روشن شد بخشی از نمایش بی‌رحمانه‌ی روانی تزار بود، مجازات اعدام در آخرین لحظه لغو و به چهار سال زندان در سیبری همراه با کار اجباری تغییر یافت.

این واقعه، نقطه‌ی عطف زندگی داستایفسکی بود. نه‌تنها از مرگ رها شد، بلکه تجربه‌ی آن لحظه‌ی متافیزیکی، برای همیشه نگاه او را به انسان، رنج، زمان و معنا تغییر داد. او پس از بازگشت از تبعید، نویسنده‌ای دیگر بود؛ مردی که دیگر نه در پی تصویرپردازی‌های روشنفکرانه، بلکه در پی کاوش در اعماق تیره و رازناک روان انسان گام می‌زد. آن سکوت چندلحظه‌ای پیش از «اعدام» درون او را برای همیشه دگرگون کرده بود.

اما این تنها تراژدی زندگی داستایفسکی نبود. اگرچه از چنگال مرگ رهایی یافته بود، درگیر کابوسی دیگر بود که تا پایان عمر، هم الهام‌بخش او شد و هم عذابی مدام: قمار. نخستین جرقه‌های این اعتیاد را در زمان اقامتش در آلمان و فرانسه دریافت، جایی که با کازینوها، میزهای رولت، و وسوسه‌ی پول سریع آشنا شد. اما برای داستایفسکی، قمار تنها راهی برای کسب پول نبود؛ بلکه نمایشی از سرنوشت، یک بازی فلسفی با احتمال، و گاه، مواجهه‌ای استعاری با خدا بود. او ساعت‌ها کنار میز قمار می‌نشست، و گویی می‌خواست در چرخش توپ بر روی صفحه‌ی رولت، معنای نظم و آشوب جهان را بیابد.

قمار، او را به مرز فروپاشی‌های مالی کشاند، نامه‌هایی پرالتماس برای دریافت پول از ناشران نوشت، عزیزترین روابطش را به خطر انداخت، و حتی باعث شد با دختری جوان به نام آنا اسنیتکینا، که منشی‌اش بود، ازدواج کند. آنا با صبر و هوش خود، او را از مرز نابودی نجات داد، اما اعتیاد به قمار تا پایان زندگی، سایه‌ای تاریک بر روح داستایفسکی باقی ماند. تجربه‌ی این زوال درونی، دست‌مایه‌ی خلق رمانی همچون قمارباز شد؛ اثری کوتاه اما شگرف، که در آن، نویسنده نه‌تنها روان‌شناسی یک قمارباز را می‌کاود، بلکه تصویری تیزبین از تناقضات انسان مدرن ارائه می‌دهد؛ انسانی که در میان اراده و وسوسه، خرد و جنون، اسیر مانده است.

داستایفسکی، هم در آستانه‌ی مرگ و هم در آستانه‌ی فروپاشی روانی، همواره به زندگی بازگشت؛ اما نه با زبانی موعظه‌گر یا نجات‌یافته، بلکه با نگاهی انسانی، واقع‌گرایانه، و پر از زخم. راز او نه در قهرمان‌سازی، بلکه در نشان‌دادنِ شکوه انسان، حتی در سقوط و گم‌گشتگی، نهفته بود. او نویسنده‌ای بود که مرگ را دید و زیستن را از نو آموخت، اسیر قمار شد و از دل آن، روان آدمی را رمزگشایی کرد.

سرگذشت داستایفسکی، داستان مردی‌ست که در کشاکش ترس، تبعید، وسوسه و شور، بزرگ‌ترین پرسش‌های فلسفی و وجودی بشر را به زبان داستان درآورد. راز زندگی او، در پیوند تنگاتنگ میان رنج و آفرینش است؛ در این حقیقت که گاهی، ژرف‌ترین زیبایی‌ها از دل تاریک‌ترین لحظات می‌جوشند. و همین راز است که نام فیودور داستایفسکی را در تاریخ ادبیات، نه تنها چون نویسنده‌ای بزرگ، بلکه چون انسانی زنده، رنج‌کشیده و بی‌همتا جاودانه ساخته است.

فراز، آیینه‌دار فرهنگ و هنر!