برهما، خدای آفرینش در آیین هندو

برهما یکی از مهم‌ترین خدایان در سنت هندوئیسم است که به‌عنوان خدای آفرینش شناخته می‌شود. او در کنار ویشنو (نگهدارنده) و شیوا (ویرانگر)، یکی از سه ایزد اعظم در نظام کیهانی هندویی به نام تریمورتی (TriMurti) است. برهما در اسطوره‌ها و متون مقدس هندویی، به‌عنوان خالقی معرفی می‌شود که کیهان، خدایان، انسان‌ها، حیوانات و تمامی موجودات زنده را آفریده است.

نقش برهما در کیهان‌شناسی هندو

طبق باورهای هندو، برهما از تخم کیهانی (Hiranyagarbha) پدیدار شد و جهان را از این تخم طلایی خلق کرد. او با استفاده از قدرت‌هایش، عناصر بنیادین جهان، زمان، فضا، زمین، آسمان و قوانین طبیعت را به‌وجود آورد. در متون ودایی و پورانایی، او به‌عنوان اولین ذهن آگاه کیهان معرفی شده که نظم هستی را برقرار می‌کند.

برهما در داستان‌های اسطوره‌ای، اغلب به شکل پیرمردی با چهار چهره و چهار دست توصیف می‌شود. هر یک از این چهره‌ها نمایانگر یکی از چهار ودا (متون مقدس هندو) هستند که شامل ریگ‌ودا، ساماودا، یاجورودا و آتارواودا است. این چهره‌ها نمادی از دانش، خرد و آگاهی مطلق‌اند.

ریشه‌های اسطوره‌ای و پیدایش برهما

در برخی از متون مقدس مانند پورانه‌ها، داستان‌های متفاوتی درباره‌ی چگونگی پیدایش برهما ذکر شده است. یکی از روایت‌های مهم می‌گوید که او از ناف ویشنو رشد کرده و بر روی یک نیلوفر آبی قرار گرفته است. این نماد به این معناست که برهما از ذات ویشنو بیرون آمده و وظیفه‌ی خلق جهان را به عهده دارد.

در برخی دیگر از داستان‌ها، برهما به‌عنوان مخلوق و خالق همزمان توصیف می‌شود. او خود را از نیستی آفریده و سپس جهان را به‌وجود آورده است. یکی از داستان‌های معروف، روایت چهار سر برهما است:

داستان چهار سر برهما:

گفته می‌شود که برهما ابتدا فقط یک سر داشت، اما روزی زنی زیبارو به نام ساراسواتی (الهه‌ی دانش و همسر برهما) از او زاده شد. برهما چنان مجذوب زیبایی او شد که هرجا می‌رفت، او را دنبال می‌کرد. ساراسواتی که از این توجه ناخوشایند ناراحت بود، سعی کرد از دید برهما پنهان شود. اما برهما برای اینکه بتواند او را از هر زاویه‌ای ببیند، چهار سر برای خود ایجاد کرد. در برخی روایات آمده که او بعداً پنجمین سری نیز ایجاد کرد، اما این سر توسط شیوا نابود شد، زیرا برهما دچار غرور و هوس شده بود.

معابد و پرستش برهما

برخلاف ویشنو و شیوا، برهما در هند امروزی مورد پرستش گسترده‌ای قرار ندارد. معابد بسیار کمی به او اختصاص داده شده‌اند. یکی از معروف‌ترین معابد او، "معبد برهما در پوشکار" در ایالت راجستان هند است. در این معبد، مردم هندو هر سال مراسم ویژه‌ای را برگزار می‌کنند و به احترام برهما، نیایش و اهدای قربانی انجام می‌دهند.

یکی از دلایل کم‌رنگ بودن پرستش برهما، داستان‌هایی است که نشان می‌دهد او به‌دلیل غرور و نافرمانی، مورد بی‌توجهی سایر خدایان قرار گرفته است. در یکی از روایت‌های معروف، آمده است که برهما و ویشنو روزی در مورد برتری خود اختلاف پیدا کردند. در این هنگام، شیوا به شکل ستونی از آتش بی‌پایان ظاهر شد و از هر دو خواست که ابتدا و انتهای این ستون را بیابند. ویشنو برای یافتن انتهای ستون به زیر زمین رفت، اما شکست خورد. اما برهما برای اثبات برتری خود، دروغ گفت و مدعی شد که او بالای ستون را دیده است. شیوا که از دروغ برهما آگاه شد، او را نفرین کرد که دیگر در زمین پرستش نشود. از آن زمان، معابد کمی برای برهما ساخته شده‌اند.

ویژگی‌های ظاهری و نمادهای برهما

برهما معمولاً به شکل پیری خردمند با چهار چهره و چهار دست توصیف می‌شود. هر یک از ویژگی‌های ظاهری او نمادی از قدرت و دانش او هستند:

چهار چهره: نمادی از چهار جهت اصلی و چهار ودا (کتب مقدس هندو).

چهار دست: در هر یک از دستانش یک شیء مقدس نگه می‌دارد:

وداها (نماد دانش و آگاهی)

نیلوفر آبی (نماد خلوص و آفرینش)

ملاله‌ی نماز (رودراکشا) (نماد زمان و چرخه‌ی کیهانی)

کوزه‌ی آب مقدس (نماد عنصر اولیه‌ی خلقت)

سوار بر قو: برهما اغلب بر "هانسا"، یک قو یا غاز سفید، سوار است که نماد تمایز بین نیکی و بدی است.

برهما در متون مقدس و تأثیر او بر فلسفه‌ی هندو

در متون وداها و اوپانیشادها، برهما با مفهوم "برهمن"، که به معنای آگاهی کیهانی و حقیقت مطلق است، ارتباط دارد. برهما به‌عنوان آفریننده، کیهان را از برهمن شکل می‌دهد، اما خود او نیز در نهایت فانی است.

طبق باورهای فلسفی هندو، برهما فقط آغازکننده‌ی چرخه‌ی خلقت است، اما بعد از آن، دیگر در روند جهان مداخله نمی‌کند. نگهداری جهان بر عهده‌ی ویشنو و نابودی و تجدید آن بر عهده‌ی شیوا است. این دیدگاه نشان می‌دهد که در کیهان‌شناسی هندو، خلق تنها مرحله‌ای از چرخه‌ی بی‌پایان هستی است.

برهما و مفهوم زمان در هندوئیسم

یکی از جالب‌ترین جنبه‌های برهما، ارتباط او با مفهوم زمان کیهانی است. در اساطیر هندویی، یک روز از زندگی برهما برابر با ۴.۳۲ میلیارد سال انسانی است. او پس از گذراندن صد سال خود (معادل چندین میلیارد سال انسانی)، از بین می‌رود و یک خالق جدید جایگزین او می‌شود. این چرخه نشان‌دهنده‌ی اعتقاد هندوها به زمان بی‌پایان و گردش مداوم خلقت، نگهداری و نابودی است.

جمع‌بندی

برهما یکی از مهم‌ترین و درعین‌حال کمتر پرستش‌شده‌ترین خدایان در آیین هندو است. او خدای آفرینش، دانش و حکمت است و نقش کلیدی در آغاز چرخه‌ی کیهانی دارد. اما به دلیل داستان‌هایی که درباره‌ی غرور و اشتباهات او روایت شده، پرستش او در طول تاریخ کم‌رنگ شده است. با این حال، نام او همچنان در متون مقدس و فلسفه‌ی هندو جایگاه ویژه‌ای دارد و به‌عنوان نیروی خلاقه‌ی جهان شناخته می‌شود.

برهما، با تمام شکوه و افسانه‌هایش، همچنان نمادی از قدرت دانش، گذر زمان و آفرینش بی‌پایان در اساطیر هندویی است.

بنگاه انتشاراتی فراز

فراز، آیینه‌دار فرهنگ و هنر

برای ارسال مقالات و آثار علمی خود با هدف انتشار در نشریات فراز، خواهشمندیم با آدرس‌های زیر تماس بگیرید.

با ما به تماس شوید:

www.faraaaz.com

www.faraaz.no

support@faraaz.no

امیدواریم که از خواندن این مطلب  لذت و بهره کافی را برده باشید. خوشحال می‌شویم نظرات و پشنهادات خود را در مورد مطلب فوق در بخش دیدگاه‌ها با ما به‌اشتراک بگذارید.