شیوا

شیوا یکی از برجسته‌ترین و اسرارآمیزترین خدایان آیین هندو است که همزمان جنبه‌های متضاد و گوناگونی را در خود جای داده است. او هم خالق است و هم نابودگر، هم زاهدی مرتاض و گوشه‌نشین است و هم خدای رقص و شور زندگی، هم نیکخواه و نجات‌دهنده است و هم ترسناک و ویرانگر. او در سه‌گانه مقدس هندوییسم، معروف به «تری‌مورتی»، در کنار برهما، خدای آفرینش، و ویشنو، خدای حفظ و نگهداری، قرار دارد و نقش او ویران کردن جهان در پایان هر چرخه کیهانی است تا از دل نابودی، آفرینش نوینی متولد شود.

شیوا معمولاً به شکل مردی با بدن تنومند و چشمانی نافذ توصیف می‌شود که سه چشم دارد؛ چشم سوم او نماد بصیرت الهی و نیروی ویرانگری است که می‌تواند با یک نگاه جهان را به خاکستر تبدیل کند. او موهای بلند و پریشان دارد که رود مقدس گَنگ را در میان خود نگه داشته است تا سیل ویرانگر آن کنترل شود. او اغلب نیمه‌برهنه است، بدنی پوشیده از خاکستر دارد و ماری به نام «وسوکی» را به گردن آویخته است، نشانه‌ای از تسلط او بر مرگ و نیروهای طبیعت. در یک دستش «تریشول» (نیزه سه‌شاخه) را نگه داشته که نماد سه جنبه‌ی آفرینش، حفظ و نابودی است، و در دست دیگرش «دامارو» (طبل کوچک) که نماد آوای کیهانی و چرخه بی‌پایان زندگی است. بر پیشانی او هلال ماه دیده می‌شود که نشان از تسلط او بر زمان دارد و او را همزمان خدای آغاز و پایان معرفی می‌کند.

شیوا همچنین به عنوان خدای رقص و موسیقی شناخته می‌شود. در نقش «ناتاراجا» (ارباب رقص)، او با حرکتی موزون و باشکوه در حال رقص کیهانی است، رقصی که هم نماد نابودی جهان کهنه و هم آفرینش جهانی نوین است. این رقص که «تاندوا» نام دارد، نشان‌دهنده انرژی بی‌پایان کیهان و جریان ابدی زایش و فنا است. اما در عین حال، او خدای زهد و ریاضت نیز هست، در کوهستان کایلاش سکونت دارد و در عمیق‌ترین مراقبه‌های معنوی غرق است. این ویژگی‌های متضاد، او را به نمادی از همزیستی نیروهای متناقض تبدیل کرده است: سکون و حرکت، زندگی و مرگ، زهد و شور، آرامش و ویرانی.

یکی از جنبه‌های شگفت‌انگیز شیوا، رابطه‌اش با انرژی زنانه یا «شاکتی» است که در قالب الهه پارواتی تجلی می‌یابد. او بدون پارواتی، نیمه‌ای ناقص از خود است و با او به کمال می‌رسد. در برخی اسطوره‌ها، آنها با هم ترکیب شده و به شکل «آردهاناریشوارا» ظاهر می‌شوند، موجودی که نیمی از بدنش مرد و نیم دیگر زن است، نمادی از وحدت اصول مذکر و مؤنث در کیهان. این پیوند میان شیوا و شاکتی نشان‌دهنده این است که خلاقیت و ویرانی، عقل و احساس، مرد و زن، همه در نهایت مکمل یکدیگرند.

او همچنین پدر خدایان معروفی چون گانشا، خدای خرد و خوش‌شانسی، و کارتیکیا، خدای جنگ، است. روایت‌های مختلفی درباره شیوا وجود دارد که نشان می‌دهند چگونه او فرزندانش را با عشق و خشم پرورش داده و چگونه نقش پدری او نیز مانند سایر جنبه‌های شخصیتش، پر از تناقض است. او گاه به‌عنوان خدای مهربان و حامی خانواده دیده می‌شود و گاه در خشم و ریاضت‌های سخت خود غرق می‌شود، آن‌چنان که حتی همسرش نیز از او بیم دارد.

شیوا در بسیاری از اسطوره‌ها و روایات هندو حضوری پررنگ دارد. او سمی مرگبار به نام «هالاهالا» را نوشید تا جهان را از نابودی نجات دهد، که باعث شد گلویش به رنگ آبی درآید و به همین دلیل لقب «نیله‌کانتا» (گلوی آبی) را به او دادند. در اسطوره‌های دیگر، او در نبرد با شیاطین و نیروهای تاریکی به میدان می‌آید و در برخی روایات نیز همچون استادی معنوی ظاهر می‌شود که به شاگردان خود آموزه‌های ژرف یوگا و مراقبه را انتقال می‌دهد. شیوا، استاد یوگا و سرچشمه دانش باطنی، راهی را برای رسیدن به رهایی و آگاهی معنوی نشان می‌دهد. او برای عابدان و مرتاضان، نماد ریاضت و ترک دنیا است، در حالی که برای جنگجویان، نماد قدرت و قهرمانی است.

پرستش شیوا در هند و سایر سرزمین‌های هندوییسم گسترده است و معابدی باشکوه به نام او ساخته شده‌اند. او اغلب نه در قالب یک پیکره انسانی، بلکه به شکل «شیو‌لینگا» پرستیده می‌شود، نمادی انتزاعی که نشان‌دهنده قدرت کیهانی و خلاقیت اوست. پیروان او با آغشته کردن این نماد به شیر و گلاب، نیایش خود را ادا می‌کنند و معتقدند که این عبادت، راهی برای نزدیک شدن به آگاهی برتر و شکستن چرخه تناسخ است.

نام‌های مختلفی به شیوا داده شده است که هر یک جنبه‌ای از شخصیت او را نشان می‌دهد: «ماهادوا» (خدای بزرگ)، «تری‌لوچانا» (سه‌چشمی)، «پاشوپاتی» (ارباب موجودات)، «شانکارا» (مهربان)، و «رودرا» (خشمگین). او با این نام‌ها در ادبیات و متون مقدس هندو مانند وداها، پوراناها و مهابهاراتا بارها یاد شده است و هر یک از این اسامی داستانی منحصر‌به‌فرد را درباره‌ی ویژگی‌های او بازگو می‌کنند.

شیوا یک مفهوم صرفاً دینی یا اسطوره‌ای نیست، بلکه نمادی از نیروهای اساسی طبیعت و اصول کیهانی است. او نشان می‌دهد که ویرانی لازمه آفرینش است، که مرگ تنها گذرگاهی برای تولد دوباره است، و اینکه سکوت و مدیتیشن همان‌قدر ارزشمند است که رقص و هیاهوی زندگی. شیوا تجسم دوگانگی و وحدت است، اربابی که در عین قدرت بی‌حد، فروتن و ساده است، خدایی که نابود می‌کند تا نو بسازد، و چهره‌ای که در نگاه نخست ترسناک، اما در عمق خود، بخشنده‌ترین و مهربان‌ترین نیرو در عالم هستی است.

بنگاه انتشاراتی فراز

فراز، آیینه‌دار فرهنگ و هنر

برای ارسال مقالات و آثار علمی خود با هدف انتشار در نشریات فراز، خواهشمندیم با آدرس‌های زیر تماس بگیرید.

با ما به تماس شوید:

www.faraaaz.com

www.faraaz.no

support@faraaz.no

امیدواریم که از خواندن این مطلب  لذت و بهره کافی را برده باشید. خوشحال می‌شویم نظرات و پشنهادات خود را در مورد مطلب فوق در بخش دیدگاه‌ها با ما به‌اشتراک بگذارید.