پرده – میلان کوندرا

کتاب پرده اثر میلان کوندرا، نه‌فقط مجموعه‌ای از تأملات یک نویسنده بزرگ درباره رمان، بلکه مانیفست فکری و زیبایی‌شناختی یکی از عمیق‌ترین متفکران ادبیات داستانی در دوران معاصر است. کوندرا در این اثر، که در ادامه مسیر فلسفی و ادبی آثار نظری پیشینش چون هنر رمان و وصیت‌نامه‌های خیانت‌خورده قرار می‌گیرد، کوشیده است تا با زبانی روشن، صریح و بی‌پیرایه، جوهره رمان را از ورای قرون، سنت‌ها، و فرم‌ها به مخاطب بازنمایی کند. او در این اثر، به‌سان اندیشمندی که میان سطرهای هزاران رمان زندگی کرده، با نگاهی تاریخی، وجودشناختی و زیبایی‌شناختی، از چیستی رمان، نقش آن در تمدن اروپایی، و رابطه آن با حافظه فرهنگی بشر سخن می‌گوید؛ سخنانی که گاه همچون اعترافاتی صادقانه‌اند و گاه چون شلیک‌هایی بی‌رحم به سوی آن‌چه کوندرا "ادبیات مبتذل و سطحی امروز" می‌نامد.

عنوان کتاب، پرده، استعاره‌ای‌ست که کوندرا با ظرافتی عمیق از آن بهره می‌برد. پرده‌ای که از پیش بر چهره جهان کشیده شده است، همان عادت‌ها، پیش‌فرض‌ها، سنت‌ها، و کلیشه‌هایی‌ست که نگاه انسان به هستی را محدود می‌سازد. کوندرا بر این باور است که هنر رمان در ذات خود تلاشی‌ست برای پاره‌کردن این پرده، برای شکافتن لایه‌های کهنه‌ای که انسان را از دیدن واقعیت ناب بازمی‌دارند. رمان، از منظر او، نه تقلیدی از واقعیت، بلکه شیوه‌ای‌ست برای کشف واقعیتی دیگر؛ واقعیتی که نه در سطح، بلکه در عمق زندگی بشر پنهان شده است. در این چارچوب، وظیفه رمان‌نویس، نه روایت داستانی پرهیجان یا ارائه پیام اخلاقی، بلکه جست‌وجوی بی‌پایان در قلمرو وجود است؛ و این جست‌وجو، خود نوعی فلسفه است، فلسفه‌ای که با زبان شخصیت، موقعیت، شوخی، و خیال بیان می‌شود.

کوندرا در پرده، همچون راهنمایی آگاه، خواننده را به سفری در تاریخ رمان اروپایی می‌برد؛ از سروانتس، که به‌زعم او بنیان‌گذار واقعی رمان مدرن است، تا فلوبر، کافکا، هرمان بروخ، موسیلو، گونتر گراس، و سایر بزرگان این هنر. او نشان می‌دهد که چگونه رمان، در سیر تاریخی خود، همواره به‌مثابه ابزاری برای درک پیچیدگی‌های وجودی انسان عمل کرده است. رمان برای کوندرا، قلمرویی‌ست که در آن هیچ حقیقتی مطلق نیست، هیچ شخصیت یا ایدئولوژی‌ای برتر از دیگری نیست، و هیچ داوری نهایی وجود ندارد. در این قلمرو، تنها چیزی که اهمیت دارد، "وجودی‌ست که کشف می‌شود"، نه وجودی که از پیش شناخته شده باشد.

او در این اثر، نه‌تنها درباره نویسندگان بزرگ گذشته تأمل می‌کند، بلکه از دغدغه‌های شخصی خود نیز می‌نویسد؛ از اضطراب یک نویسنده در برابر کلیشه شدن؛ از خطر آن‌که ادبیات به ابزار ایدئولوژی یا مصرف‌گرایی بدل شود؛ از میل مقاومت در برابر آن‌چه بازار و قدرت می‌خواهند از نویسنده بسازند. کوندرا به‌شدت از ادبیاتی که در خدمت احساسات سطحی، موعظه‌های اخلاقی یا بازاریابی فرهنگی است، انتقاد می‌کند. از نگاه او، رمان در ذات خود باید آزاد، بازیگوش، و ضدجدی باشد، زیرا تنها در این حالت است که می‌تواند از تکرار و رکود عبور کند و به کشف حقیقت برسد.

زبان پرده، برخلاف بسیاری از متون نظری که غالباً خشک و دشوارند، نرم، روان، و سرشار از لحنی ادیبانه و گاه شاعرانه است. کوندرا، که خود همزمان نویسنده‌ای قصه‌گو و متفکری ژرف‌اندیش است، از زیاده‌گویی و فضل‌فروشی پرهیز می‌کند و ترجیح می‌دهد در قالب گزاره‌هایی موجز و تأثیرگذار، معناهای چندلایه‌ای را به مخاطب منتقل کند. همین ویژگی باعث شده که پرده اثری خواندنی، قابل‌دسترس، و در عین حال، تفکربرانگیز باشد؛ کتابی که نه‌تنها برای نویسندگان، منتقدان و پژوهشگران، بلکه برای هر خواننده جدی ادبیات ضروری است.

در بخش‌هایی از کتاب، کوندرا از تجربه زیستن در تبعید نیز سخن می‌گوید؛ از حس بی‌وطنی، از از دست دادن زبان مادری، و از تلاش برای نگه‌داشتن روح ادبیات در جهانی که مدام آن را تهدید می‌کند. او این دغدغه‌ها را نه با تلخی یا شکایت، بلکه با درکی عمیق از زمانه خویش بیان می‌دارد. برای کوندرا، رمان خانه‌ای‌ست که فراتر از جغرافیا و سیاست، به انسان تعلق دارد. خانه‌ای که در آن هر صدا، هر نغمه، هر خنده و هر زمزمه، بخشی از سمفونی بزرگ تاریخ انسان است.

در پرده، آن‌چه بیش از همه خودنمایی می‌کند، شور و ایمان عمیق کوندرا به رمان است. در دورانی که بسیاری، ادبیات را پدیده‌ای منسوخ یا بی‌فایده می‌دانند، او با صلابتی اندیشمندانه و زبانی نافذ، از رمان دفاع می‌کند؛ نه چون خاطره‌ای از گذشته، بلکه به‌مثابه ضرورتی برای اکنون و آینده. رمان، برای او، بیش از هر چیز، هنر آزادی است؛ هنر کشف آن‌چه انسان‌ها نمی‌خواهند یا نمی‌توانند درباره خود بدانند. کوندرا در پرده نه‌فقط از سنت رمان اروپایی محافظت می‌کند، بلکه افق‌های تازه‌ای پیش روی آن می‌گشاید؛ افق‌هایی که در آن، نویسنده مسئولیت دارد تا با عبور از کلیشه‌ها، پرده‌های نادیدنی را بدرد و جهانی دیگر را نشان دهد.

در پایان، پرده را می‌توان عصاره اندیشه‌های ادبی میلان کوندرا دانست؛ کتابی که همچون پرتره‌ای اندیشمندانه از نویسنده‌ای منزوی، متفکر، و عمیق ظاهر می‌شود. اثری که به خواننده اجازه می‌دهد تا از خلال اندیشه‌های یک رمان‌نویس بزرگ، به فهمی تازه از ادبیات، هنر، و خود زندگی دست یابد. این کتاب، دعوتی است به تأمل، به پرسش‌گری، و به بازی؛ بازی با فرم، با معنا، با حقیقت. دعوتی برای پاره‌کردن پرده‌ای که میان ما و جهان قرار دارد، و بازکردن چشم بر آن‌چه پیش‌تر، دیده نمی‌شد.

بنگاه انتشاراتی فراز

فراز، آیینه‌دار فرهنگ و هنر!