برف سیاه؛ اثر میخائیل بولگاکف

میخائیل بولگاکف، نویسنده‌ای که آثارش در پهنه‌ی ادبیات روسیه با تلألؤی خاصی می‌درخشند، در رمان برف سیاه (که گاهی با عنوان یادداشت‌های یک مرد مرده نیز شناخته می‌شود)، تصویری عمیق و طنازانه از دنیای هنر، ادبیات، و پشت‌پرده‌ی تئاتر در دوران پرآشوب اتحاد جماهیر شوروی ارائه می‌دهد. این رمان، واپسین اثر بولگاکف است؛ نوشته‌ای نیمه‌تمام اما شگرف، که همچون آینه‌ای شکسته، تکه‌تکه اما روشن، بازتاب‌دهنده‌ی تجربه‌های شخصی و تلخ‌وشیرین این نویسنده‌ی بزرگ از روزگار سانسور، روابط پیچیده‌ی هنری، و جدال درونی نویسنده با جهان پیرامون خویش است.

برف سیاه را باید رمانی دانست که در سطرسطر آن، پژواکی از خستگی، طنز، دلزدگی، و در عین حال، نوعی پایداری هنری جریان دارد. شخصیت اصلی داستان، سرگی ماکسودوف، نویسنده‌ای جوان است که پس از شکست در انتشار نخستین رمانش، به ناچار وارد دنیای تئاتر می‌شود؛ دنیایی که به جای آنکه جولانگاه خلاقیت و آفرینش باشد، عرصه‌ی پوچی، خودنمایی، رقابت‌های ناسالم و بی‌رحمی‌های پنهان است. او با میل به نجات خویش، به دام مضحکه‌ای می‌افتد که هرچه بیشتر در آن پیش می‌رود، بیشتر معنای هنر، صداقت و آزادی را از کف می‌دهد.

بولگاکف در این اثر، طنزی تلخ و گاه گزنده را به خدمت می‌گیرد تا آن‌چه در دل جامعه‌ی ادبی و هنری آن روزگار می‌گذرد، بی‌پرده و بی‌اغراق بازگو کند. زبان او، در عین سادگی و روانی، سرشار از کنایه، نیش و هجو است. شخصیت‌ها نه به عنوان افراد، بلکه به مثابه تیپ‌هایی نمادین از جهان نمایش و نظام بروکراتیک فرهنگی تصویر می‌شوند. از کارگردانی که بیشتر به سیاست علاقه‌مند است تا به هنر، تا منتقدی که هنر را تنها در خدمت اهداف ایدئولوژیک می‌خواهد، هر کدام به‌گونه‌ای تصویری از بحران فرهنگی عصر خودند.

با این حال، برف سیاه فراتر از یک نقد صرف است. این رمان، اعتراف‌نامه‌ای صادقانه از زجری است که نویسنده‌ی واقعی در دل سانسور و بی‌مهری فرهنگی می‌کشد. بولگاکف، که سال‌ها با سانسور دست و پنجه نرم کرد، بارها آثارش ممنوع یا تحقیر شد، و حتی در مقطعی از کار نویسندگی ناامید گشت، در ماکسودوف چهره‌ی خود را بازآفرینی کرده است. این همان‌جایی‌ست که رمان، از سطح روایت روزمره و طنزآلود به ژرفای انسانی و وجودی می‌رسد؛ جایی‌که اندوه یک هنرمند برای درک شدن، برای آفرینش ناب، برای رهایی از ریا و تزویر، در تک‌تک جمله‌ها طنین می‌افکند.

از نظر ساختاری، رمان حالتی روایی و خاطره‌وار دارد. به شکلی شبیه به دفتر یادداشت، ماکسودوف روایت‌گر زندگی خود است، با لحنی که گاه خسته، گاه رندانه و گاه بی‌تاب است. برف در عنوان رمان، استعاره‌ای‌ست از سرمای روح، از انسداد و رخوتی که بر زندگی نویسنده سایه انداخته است؛ و این برف، سفید نیست، بلکه "سیاه" است – سیاه از شدت نومیدی، سکوت و خاموشی. برف سیاه، در دل خود نشانی از مرگ امیدها و خاموشی خلاقیت در جهانی است که صداها را در گلو می‌میراند.

خواندن برف سیاه، تجربه‌ای چندلایه است. در سطح اول، مخاطب با داستانی طناز، سرگرم‌کننده و پرکشش روبروست؛ اما در ژرفای متن، در لابه‌لای اشارات و تصویرهای ظریف، اندوهی هست که چون سایه‌ای سرد بر ذهن خواننده می‌نشیند. اندوه انسانی که می‌خواهد بنویسد، اما جهان نمی‌گذارد. می‌خواهد بگوید، اما دهانش را می‌بندند. می‌خواهد بماند، اما همه‌چیز او را به رفتن می‌خواند.

با آن‌که برف سیاه هرگز به پایان نرسید، و بولگاکف در واپسین سال‌های زندگی خود این اثر را تنها به‌گونه‌ای ناتمام به جای گذاشت، اما همین ناتمامی نیز با معنایی خاص همراه است. گویی نبود پایان، خود نوعی کنایه از بی‌پایانی رنج نویسنده، از راهی که گشوده می‌شود اما بسته می‌ماند، و از حقیقتی است که تا همیشه نیمه‌گفته می‌ماند. پایان نیافتن رمان، نه ضعف آن، بلکه بخشی از قدرت و حقیقت تلخش است.

در نهایت، برف سیاه را باید آینه‌ای دانست که هم فاجعه‌ی فردی نویسنده را بازتاب می‌دهد، هم نابسامانی فرهنگی یک دوران را. این رمان، اثری‌ست برای آنان که به سرشت هنر، به اخلاق نویسندگی، و به معنای صداقت در آفرینش می‌اندیشند. اثری که با وجود حجم نه‌چندان زیادش، سنگینی و ژرفایی دارد که تا مدت‌ها پس از پایان مطالعه، در ذهن خواننده باقی می‌ماند. این کتاب، نوای هنرمندی‌ست که در سرمای تاریخ، در دل برف سیاه، همچنان تلاش می‌کند صدای خود را زنده نگه دارد.

فراز،‌ آیینه‌دار فرهنگ و هنر!