انفجار بزرگ؛ آواز آغاز جهان

آغاز، همواره رازآلودترین لحظه‌ی هر پدیده است. ما، به عنوان موجوداتی اندیشمند، پیوسته در طلب دانستن خاستگاه خود و جهانی که در آن نفس می‌کشیم بوده‌ایم. در این جست‌وجوی بی‌پایان برای درک آغاز هستی، نظریه‌ای قد علم کرده که بیش از دیگر روایت‌ها توانسته هم ذهن دانشمند را به تفکر وادارد و هم خیال انسان شاعر را به پرواز: نظریه‌ی "انفجار بزرگ" یا Big Bang. این نظریه، همانند پنجره‌ای است که به سپیده‌دم زمان گشوده می‌شود، و از لحظه‌ای سخن می‌گوید که جهان، چنان‌که ما آن را می‌شناسیم، از نیستی به هستی قدم نهاد.

نظریه‌ی انفجار بزرگ، برخلاف نام پرهیاهویش، روایتی از نظمی شگفت‌انگیز در دل هرج‌ومرج اولیه است. براساس این نظریه، همه‌ی ماده، انرژی، فضا و حتی زمان، در لحظه‌ای واحد و بی‌نهایت فشرده در نقطه‌ای موسوم به "تکینگی" گرد آمده بودند. هیچ "قبل"ی برای این لحظه وجود ندارد، زیرا زمان خود، با این انفجار آغاز شده است. در لحظه‌ای کمتر از یک پلک بر هم زدن، جهانی که در آغاز هم‌چون نقطه‌ای ریز بود، گسترش یافت، و این گسترش هنوز هم ادامه دارد. به عبارتی، ما در جهانی زندگی می‌کنیم که همچنان در حال رویش است، جهانی که نفس می‌کشد و بسط می‌یابد.

نخستین لحظات پس از این رویداد، سرشار از بی‌ثباتی، گرمای بی‌نهایت، و انرژی خالص بودند. ذرات بنیادی، که هسته‌ی هر آن‌چه امروز وجود دارد را می‌سازند، در این لحظات زاده شدند. از دل آن غوغا و آشوب، قوانین طبیعت سر برآوردند؛ قوانین گرانش، الکترومغناطیس، و نیروهای هسته‌ای. این نظم در دل بی‌نظمی، بزرگ‌ترین معجزه‌ی کیهان است: اینکه از انفجاری عظیم و بی‌مهار، جهانی با چنین پیچیدگی، تعادل و هارمونی پدید آید.

با گذر زمان، دمای جهان کاهش یافت. ذرات آغازین، به اتم‌ها پیوستند، و نخستین عناصر – هیدروژن و هلیوم – متولد شدند. صدها میلیون سال بعد، این عناصر اولیه، با هم‌نشینی در دل توده‌های عظیم گاز، ستارگان را پدید آوردند. این ستارگان، با مرگ‌های درخشان و انفجارهای خود، عناصری سنگین‌تر چون کربن، اکسیژن و آهن را آفریدند؛ عناصری که بعدها بستر شکل‌گیری سیارات، سنگ‌ها، دریاها و سرانجام، حیات شدند. به بیانی شگفت، ما – انسان‌ها – فرزندان ستارگانیم؛ از غبار کهن کیهانی برآمده‌ایم، و هر ذره از وجود ما، روزگاری در قلب ستاره‌ای عظیم آرمیده است.

اما چگونه بشر به چنین فهم ژرفی از آغاز دست یافت؟ در قرن بیستم، دانشمندانی همچون ژرژ لومتر، که نخستین بار نظریه‌ی گسترش کیهان را بر اساس معادلات نسبیت عام اینشتین پیشنهاد داد، و بعدها ادوین هابل که با مشاهده‌ی دورشدن کهکشان‌ها نظریه‌ی انبساط را تأیید کرد، به آرامی بنای این اندیشه را پی‌ریزی کردند. کشف تابش زمینه‌ی کیهانی – پژواکی ضعیف از انفجار اولیه که در سراسر آسمان باقی مانده – مهر تأییدی شد بر این نظریه و آن را از گمانه‌ای فلسفی به حقیقتی علمی بدل کرد. این تابش، چون نجوایی دور و باستانی، هنوز در همه‌جای کیهان شنیده می‌شود؛ صدای خاموشی که از لحظه‌ی تولد جهان تا امروز در فضا طنین‌افکن است.

نظریه‌ی انفجار بزرگ، تنها شرحی از چگونگی آغاز نیست؛ بلکه چشم‌اندازی نوین از جایگاه ما در عالم ارائه می‌دهد. این نظریه به ما می‌گوید که جهان نه همیشگی است و نه ایستا؛ بلکه آغاز داشته و پایان خواهد داشت. گسترشی که اکنون شاهد آن هستیم، شاید روزی به ایستایی برسد، یا شاید با شتابی فزاینده ما را به سرنوشت‌هایی چون "انجماد بزرگ"، "رمبش بزرگ" یا حتی "پارگی بزرگ" سوق دهد. هر سناریو، خود جهانی دیگر است در دل این بی‌کرانه‌ی رازآلود.

با این حال، در کنار تمام داده‌های علمی، نظریه‌ی انفجار بزرگ ما را با پرسش‌هایی ژرف‌تر نیز روبرو می‌سازد؛ پرسش‌هایی که رنگ و بویی فلسفی، و حتی شاعرانه دارند. اگر زمان و فضا در لحظه‌ی انفجار بزرگ آغاز شده‌اند، آنگاه "پیش از آن" به چه معناست؟ چرا اصلاً چیزی هست به جای هیچ‌چیز؟ آیا این جهان، تنها جهان ممکن است، یا در دل یک چندجهانی بزرگ‌تر شناوریم؟ این پرسش‌ها، همچون ستارگانی دوردست، در آسمان اندیشه‌ی بشر می‌درخشند و ذهن‌مان را به پرواز فرا می‌خوانند.

انفجار بزرگ، در نگاه نخست، شاید روایتی علمی از سرآغاز باشد. اما در ژرفای خود، روایتی است از شوق انسان برای فهمیدن، برای لمس آغاز، برای ادراک خویشتن در آینه‌ی کیهان. این نظریه، مرز میان علم و شگفتی را در هم می‌شکند؛ زیرا هرچه بیشتر از آن بدانیم، بیش از پیش احساس می‌کنیم که جهان، با همه‌ی وسعتش، نه تنها جایگاه زیستن ما، بلکه میدان بازی پرسش‌های بی‌انتهاست. ما ذره‌ای ناچیز در پهنه‌ی آسمانی بی‌کرانیم، و در عین حال، تنها موجودی که می‌تواند به خود و به این آغاز عظیم بیندیشد.

از این رو، انفجار بزرگ تنها آغاز جهان نیست؛ بلکه آغاز سفر انسان است به سوی معنا، شناخت، و حیرت. سفری که همچنان ادامه دارد.

فراز، آیینه‌دار فرهنگ و هنر!